परिचय:

खोरेत (खुट्टा तथा मुख रोग) घरेलु तथा जंगली जनावरहरूमा देखिने एक अत्यधिक संक्रामक रोग हो, जसले सबै खुर भएका जनावरहरूलाई असर गर्छ। यो द्रुत रूपमा फैलिन सक्ने र गम्भीर आर्थिक क्षति पुर्‍याउने भएकाले विश्वव्यापी चिन्ताको विषय बनेको छ। खोरेत रोगले किसान तथा पशुपालकहरूलाई उत्पादन घाटा र आर्थिक कठिनाइ निम्त्याउँछ। यसले पशुधन व्यापारमा समेत गम्भीर प्रभाव पार्छ—खोरेतबाट संक्रमित एउटै जनावरको पहिचानले पनि अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार अस्थायी रूपमा रोकिन सक्छ।

रोग छिटो र व्यापक रूपमा फैलिन सक्ने तथा गम्भीर आर्थिक परिणाम ल्याउने भएकाले खोरेत पशुपालकहरूले सबैभन्दा डरलाग्दा पशु रोगहरूमध्ये एक मानिन्छ। लामो समयदेखि यो रोगलाई विश्वव्यापी रूपमा पशुधन जनसंख्याका लागि गम्भीर खतराका रूपमा लिइँदै आएको छ, जसले कृषि समुदायलाई प्रतिकूल असर पुर्‍याउँछ। यसले बथानको व्यवहार्यता घटाउँछ, र धेरै देशहरू प्रभावित जनावर तथा पशुजन्य उत्पादनहरूमा व्यापार प्रतिबन्धको सामना गरिरहेका छन्।

खोरेतबाट प्रभावित ठूला रुमिनेन्ट जनावरहरूमा दूध उत्पादन, कार्यसम्पादन, जोत्न तथा तान्ने क्षमतामा उल्लेखनीय कमी देखिन्छ। विश्व पशु स्वास्थ्य संगठन (WOAH) ले हालसम्म विश्वभरका ६९ देश र २१ क्षेत्रलाई खोपसहित वा खोपबिना खोरेत–मुक्त क्षेत्रका रूपमा मान्यता दिएको छ भने १०० भन्दा बढी देश अझै पनि स्थानीय वा छिटपुट रूपमा रोगबाट प्रभावित छन्।

खोरेत (खुट्टा तथा मुख रोग) भाइरसले गाईवस्तु, सुँगुर, भेडा, बाख्रा र मृगसहित सबै खुर भएका जनावरहरूमा रोग उत्पन्न गर्छ। यसले घोडा, कुकुर वा बिरालोलाई असर गर्दैन। साथै, यो रोग सार्वजनिक स्वास्थ्य वा खाद्य सुरक्षाका लागि खतरा होइन।

खोरेत एक अत्यधिक संक्रामक भाइरल रोग हो, जुन खुट्टा तथा मुख रोग भाइरसबाट उत्पन्न हुन्छ। विश्व पशु स्वास्थ्य संगठनका अनुसार यो रोग जनावरहरूको सबैभन्दा आर्थिक रूपमा महत्त्वपूर्ण संक्रामक रोगहरूमध्ये एक हो। यसले अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार मात्र होइन, उत्पादकता, खाद्य सुरक्षा र आम्दानीमा क्षति पुर्‍याउँदै स्थानीय किसानहरूको जीविकोपार्जनमा पनि गम्भीर असर पार्छ। यो रोग विशेष गरी अफ्रिका, एसिया र दक्षिण अमेरिकाजस्ता विकासशील क्षेत्रहरूमा बढी प्रचलित छ, जहाँ पशुपालन ग्रामीण अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड हो।

नेपालमा करिब ७५ प्रतिशत जनावरहरू साना किसानद्वारा पालिने भएकाले खोरेत रोगको प्रकोपले विशेष गरी पोथी र बच्चा बाच्छी जस्ता कमजोर समूहलाई बढी असर गर्छ। पशु पूर्वाधार, मानव स्रोत, आवागमन नियन्त्रण तथा पर्याप्त खोपको अभावले धेरै विकासशील देशहरूलाई यो रोगप्रति अझ संवेदनशील बनाएको छ।

खुट्टा तथा मुख रोगको विश्वव्यापी आर्थिक प्रभाव अत्यन्त ठूलो छ, जसले वार्षिक रूपमा करिब ६.५ देखि २१ अर्ब अमेरिकी डलरसम्मको क्षति पुर्‍याउने अनुमान गरिएको छ।

रोगका लक्षण र प्रसारण:

खोरेतका सामान्य लक्षणहरूमा मुख र खुट्टामा पीडादायी फोका देखिनु, ती फुटेर घाउ बन्नु, खान गाह्रो हुनु, लङ्गडापन, ज्वरो तथा बेचैनी समावेश छन्। भाइरस पुटिका, घाउ तथा बिरामी जनावरका सबै स्राव र उत्सर्जनमार्फत बाहिर निस्कन्छ। यो प्रत्यक्ष सम्पर्क, एरोसोल तथा संक्रमित वस्तुहरूको माध्यमबाट फैलिन्छ।

भाइरसका समूह:

खोरेत (FMDV) भाइरसलाई आनुवंशिक तथा एन्टिजेनिक विश्लेषणका आधारमा सात क्षेत्रीय पूलहरूमा विभाजन गरिएको छ। यी पूलहरूको क्षेत्रीय वितरणका आधारमा विश्वव्यापी नियन्त्रण रणनीति तय गरिएको छ, जुन WOAH र FAO द्वारा २०१२ मा संयुक्त रूपमा विकास गरिएको हो।

नियन्त्रणका उपायहरू:

खोरेत नियन्त्रणका लागि रोकथाम (जैविक सुरक्षा र खोप) तथा प्रकोपको अवस्थामा तत्काल प्रतिक्रिया (आइसोलेसन, आवागमन नियन्त्रण, कीटाणुशोधन र रिपोर्टिङ) आवश्यक हुन्छ।

I. रोकथाम तथा तयारी:

• कडा जैविक सुरक्षा अपनाउनु

• आगन्तुक र बाहिरी व्यक्तिको प्रवेश सीमित गर्नु

• फरक क्षेत्रका लागि छुट्टाछुट्टै उपकरण र सुरक्षात्मक पोसाक प्रयोग गर्नु

• फार्म प्रवेशद्वारमा कीटाणुशोधन बिन्दु स्थापना गर्नु

• सवारी साधन तथा उपकरण सफा र कीटाणुरहित राख्नु

• वर्षमा दुई पटक सेरोटाइप मिल्ने प्रभावकारी खोप लगाउनु

• नयाँ जनावर कम्तीमा १४ दिन क्वारेन्टाइनमा राख्नु

II. प्रकोपको अवस्थामा:

• बिरामी जनावर तुरुन्त अलग्गै राख्नु

• सम्बन्धित निकायलाई तुरुन्त जानकारी दिनु

• जनावर, मानिस र सामग्रीको आवागमन नियन्त्रण गर्नु

• सहयोगी उपचार प्रदान गर्नु

• कीटाणुशोधन प्रक्रिया तीव्र बनाउनु

• मृत जनावर र फोहोरको सुरक्षित व्यवस्थापन गर्नु

निष्कर्ष:

खोरेत (खुट्टा तथा मुख रोग) गाईवस्तुको सबैभन्दा संक्रामक भाइरल रोगहरूमध्ये एक हो, जसले उच्च आर्थिक क्षति पुर्‍याउँछ। यसको नियन्त्रण प्रभावकारी खोप, क्वारेन्टाइन, सरसफाइ तथा स्वच्छता उपायहरूमा निर्भर हुन्छ। सीमापार रोग भएकाले यसको रोकथाम, नियन्त्रण र उन्मूलनका लागि रणनीतिक नीतिहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयन अत्यन्त आवश्यक छ

लेखक वरिष्ठ पशु चिकित्सक तथा महामारी विज्ञान परामर्शदाता हुन्।