पूर्वी भारतको झारखण्ड राज्यका अधिकारीहरूले बुधबार बर्ड फ्लूको प्रकोपपछि कुखुरा तथा हाँस मार्न थालेका बताएका छन्। झारखण्डको राजधानी सहर राँचीमा रहेको सरकारी पोल्ट्री फार्ममा बर्ड फ्लूका बिरामी फेला परेपछि स्थानीय सरकारी अधिकारीहरूले सतर्कता अपनाएका छन्।

एभिएन इन्फ्लुएन्जा अर्थात् बर्ड फ्लू सर्वप्रथम पंक्षीबाट मानिसमा सन् १९९७ मा हङकङमा देखिएको हो। त्यसबेला १८ जना मानिस बिरामी परेका थिए र ८ जनाले ज्यान गुमाएका थिए। हङकङमा सबै प्रकारका पंक्षी तथा पंक्षीजन्य पदार्थ नष्ट गरिएको थियो र खुला रूपमा बिक्री–वितरण गर्न प्रतिबन्ध लगाइएको थियो। त्यसअघि नेपालमा जस्तै हङकङमा पनि पंक्षीहरू खुला रूपमा बिक्री–वितरण गर्ने चलन रहेको थियो। भारतमा अहिलेसम्म पटक–पटक गरी बर्ड फ्लू रोगका विषाणुबाट आक्रमण भैरहेको छ।

बर्ड फ्लूको संक्रमण अहिलेसम्म ६० वटा देशहरूमा देखिएको छ। हालसम्म यो रोगबाट ३७५ जनाको मृत्यु भइसकेको छ। यो रोगको हल्ला हुँदा मात्र विगतमा नेपालमा मात्र नभई विकसित देशहरूमा पनि ६० प्रतिशतभन्दा बढी मानिसले कुखुराको मासु खान छोडेका थिए। अहिले यो रोग विश्वभर नै सबैको चासोको विषय बनेको छ।

यो खासगरी पंक्षी जातमा हुने रोग हो, तर अहिले मानिसलगायत अन्य पशुपंक्षीहरूमा पनि यो रोग देखिएको छ। यो विषाणु अति संवेदनशील हुन्छ र आफ्नो जैविक संरचना परिवर्तन गरिरहन्छ। त्यसै कारणले गर्दा यो रोगले विश्वभर त्रासको वातावरण सिर्जना गरेको छ। यो रोग सर्वप्रथम चीनमा देखिएको थियो र रोग फैलिने क्रममा दक्षिण–पूर्वी एसिया हुँदै एशिया भरि फैलिँदै युरोपसम्म पुगेको छ। बर्ड फ्लू एभिएन इन्फ्लुएन्जा विषाणु समूह अन्तर्गतको अति घातक प्रकृतिको विषाणुका कारण पैदा हुने रोग भएकाले यसलाई हाइली प्याथोजेनिक एभिएन इन्फ्लुएन्जा (एचपीएआई) पनि भनिन्छ। यसको कारक तत्व एच५ एन१ भाइरस हो।

यस रोगका लक्षणहरू पंक्षीहरूमा श्वास–प्रश्वास सम्बन्धी समस्या, झोत्राउने, दाना–पानी नखाने आदि हुन्छन्। एभिएन इन्फ्लुएन्जा तीन प्रकारका हुन्छन्: ए, बी, र सी। टाइप ए अन्तर्गतको एच५ एन१ ले मानिसलगायत अन्य पशुपंक्षी—सुँगुर, घोडा, कुकुर, ह्वेल आदिमा पनि असर गर्दछ। हाँस, जल चरा, बसाइँ सराइ गर्ने चरा र जंगली चरा यो रोगका विषाणुको प्राकृतिक स्रोत हुन्।

अत्यधिक रोगजनक एभिएन इन्फ्लुएन्जा (एचपीएआई) एच५ एन१ ले एसिया, युरोप र अफ्रिकामा कुखुरामा ठूलो संख्यामा प्रकोप निम्त्याएको छ। कुखुराहरू यसप्रति अति संवेदनशील हुन्छन्, जसमा रोग र मृत्युदर १००% सम्म हुन्छ। समुद्री चरा, गुल र घरेलु हाँस लगायतका जंगली चरा यस भाइरसको प्राकृतिक भण्डार हुन्। यी जनावरहरूले रोगको कुनै लक्षण नदेखाई भाइरस बोक्न र फैलाउन सक्छन्। यसरी तिनीहरू मौन वाहक बन्छन् र अन्य संवेदनशील होस्टहरूमा भाइरस सार्छन्।

बंगलादेश, नेपाल र पाकिस्तानमा व्यावसायिक कुखुरा फार्महरूमा एच५ एन१ प्रकोपको उच्च घटना देखिएको छ। भारत, अफगानिस्तान र भुटानमा पछाडिका कुखुरा फार्महरूमा बढी प्रकोप रिपोर्ट गरिएको छ। दक्षिण एसियामा एच५ एन१ प्रकोपको यो भौगोलिक विविधता फार्म जैविक सुरक्षा प्रणालीमा भिन्नता, प्रवासी चरा उडान मार्ग, जंगली चरा–घरेलु कुखुरा अन्तरक्रिया, पशु स्वास्थ्य पूर्वाधार र प्रकोप रिपोर्टिङ प्रणालीको स्तरमा आधारित हुन सक्छ।

सार्क क्षेत्रमा बर्ड फ्लू पुनः देखा पर्नुको कारण यहाँ प्रमुख बसाइँसराइ उडान मार्गहरू हुनु हो, जसले जंगली चराहरूलाई आकर्षित गरेर भाइरस फैलावटलाई बढावा दिन्छ। साथै, पछाडिका कुखुरा फार्महरूको निरन्तर उपस्थिति र कमजोर निगरानी, सीमित जैविक सुरक्षा, प्रभावकारी कानुनी ढाँचाको अभावले यसलाई अझ जटिल बनाउँछ।

पुनरावृत्तिमा योगदान पुर्‍याउने कारकहरू

• प्रवासी चरा उडान मार्गहरू: सार्क क्षेत्र प्रवासी चराहरूको महत्त्वपूर्ण रोकथाम स्थल हो।
• अद्वितीय पारिस्थितिक प्रणाली: ताल, सिमसार र नदीहरूले भाइरस फैलावटलाई बढाउँछन्।
• कुखुरापालन अभ्यासहरू: पछाडिका साना फार्महरूमा मानिस–कुखुरा नजिक बस्ने हुँदा संक्रमणको जोखिम उच्च हुन्छ।
• कमजोर निगरानी र जैविक सुरक्षा: फार्ममा अपर्याप्त निगरानीका कारण भाइरस नियन्त्रण गर्न गाह्रो हुन्छ।
• कानुनी र नीतिगत खाडलहरू: कार्यान्वयनमा कमजोरी हुँदा पुनरावृत्ति रोक्न सकिँदैन।
• भाइरस विकास र अनुकूलन: एच५ एन१ भाइरसले नयाँ होस्टमा अनुकूलन गर्दै फैलिन सक्छ।
• मानव–जनावर सम्पर्क: साना फार्ममा मानिस र कुखुराको नजिक सम्बन्धले भाइरस सजिलै सर्छ।

निहितार्थ

• मानव स्वास्थ्यको लागि खतरा: संक्रमण महामारी बन्न सक्छ।
• आर्थिक प्रभाव: बारम्बार हुने प्रकोपले किसानको जीविकोपार्जन र कुखुरा उद्योगमा ठूलो असर पार्छ।

चराहरूलाई संक्रमित गर्ने इन्फ्लुएन्जा भाइरसले मानिसलाई पनि संक्रमित गर्न सक्छ। यस प्रकारको फ्लू प्रायः बिरामी चरासँगको सम्पर्कको कारणले हुन्छ। यो एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा पनि फैलिन सक्छ। यसको लक्षण दुईदेखि आठ दिनभित्र देखिन्छ—जस्तै खोकी, ज्वरो, घाँटी दुख्ने, मांसपेशी दुख्ने, टाउको दुख्ने र सास फेर्न गाह्रो हुने। गम्भीर अवस्थामा पेटको समस्या, श्वासप्रश्वासमा समस्या वा स्नायु प्रणालीमा असर पुर्याउन सक्छ।

लक्षण देखा परेको दुई दिन भित्र केही एन्टिभाइरल औषधि सेवन गर्न सके बिरामी निको हुन्छ।

नियन्त्रणका चुनौतीहरू

नेपालले प्रयास गर्दा पनि भारत–नेपालबीचको मूल्य भिन्नताका कारण अण्डा र मासु लगायत कुखुराजन्य उत्पादनको तस्करी भइरहेकै छ। नेपाल सरकारले संक्रमित मुलुकबाट आयातमा प्रतिबन्ध लगाएको भए पनि खुला सीमा भएकाले जोखिम उच्च छ। भन्सार, क्वारेन्टाइन, प्रहरी, स्थानीय प्रशासन र नागरिक सबैले रोग नियन्त्रणमा जिम्मेवारी लिनुपर्छ।

दृष्टिकोण

दक्षिण एसियामा २००६ देखि अधिकांश देशहरूले कुखुरामा एचपीएआई (एच५ एन१) प्रकोप रिपोर्ट गरेका छन्। बंगलादेश र पाकिस्तानले मानव केस समेत देखाएका छन्। माल्दिभ्स र श्रीलंकामा अहिलेसम्म रिपोर्ट छैन।

यस क्षेत्रमा कुखुरामा एच५ एन१ भाइरसको निरन्तर परिसंचरणले नयाँ भाइरल स्ट्रेन विकास हुने सम्भावना बढाउँछ। त्यसैले वन हेल्थ दृष्टिकोण प्रयोग गरेर कुखुरा, वन्यजन्तु र मानिसहरूमा फैलिएका भाइरस स्ट्रेनहरूको पहिचान र निरन्तर निगरानी गर्न अत्यावश्यक छ।

क्षेत्रीय सहकार्य, बलियो नीतिगत ढाँचा, कुखुरा उत्पादन प्रणालीमा सुधार र महामारी तयारी योजना—यी नै सार्क क्षेत्रमा बर्ड फ्लू नियन्त्रण गर्ने प्रमुख उपाय हुन्।

डा. केदार कार्की, वरिष्ठ पशु चिकित्सक हुन ।